Potok Służewiecki zatruty - czy przyroda obroni się sama?

Ostry, nieprzyjemny zapach utrzymujący się w południowej części parku wilanowskiego, spowodowany zanieczyszczeniami dopływającymi wraz z wodami Potoku Służewieckiego, wymusił zamknięcie części parku. Dyrekcja Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie poinformowała publicznie o poważnym zagrożeniu.

Potok SÅ‚użewiecki, przepÅ‚ywajÄ…cy przez dużą część poÅ‚udniowej Warszawy, odprowadza Å›cieki opadowe z okoÅ‚o 10 procent powierzchni stolicy. Razem z nimi zabiera zanieczyszczenia – także te celowo i nielegalnie wprowadzone. A wszystko, co zbierze, transportuje do Jeziora Wilanowskiego, po drodze obdarowujÄ…c tymi „skarbami” teren zabytkowego parku i poÅ›rednio rezerwatu przyrody Morysin.

Natura w odpowiedzi na skażenie stworzyła namiastkę naturalnej biologicznej oczyszczalni na skałach i kamieniach budujących kaskadę w potoku. Jednak nie poradziła sobie własnymi siłami, bo ludzie raz po raz z dużą intensywnością fundują jej ponowne zagrożenie. Doszliśmy do momentu, w którym naturę trzeba wesprzeć stanowczymi i przemyślanymi działaniami, opartymi na gruntownych badaniach biochemicznych i mikrobiologicznych.

O przyczynach smrodu i skali zagrożenia oraz o środkach zaradczych podjętych przez muzeum rozmawiamy z dr Agnieszką Laudy.

Czy znamy już powód, dla którego Potok Służewiecki zmienił kolor na metalicznoniebieski, a w całej południowej części parku unosi się ostry, nieprzyjemny zapach?

PoczÄ…tkowo sÄ…dziliÅ›my, że sytuacja zwiÄ…zana z wydzielaniem siÄ™ przykrego zapachu jest stanem przejÅ›ciowym i ma naturalne przyczyny. Na wiosnÄ™ nastÄ™puje zmiana ukÅ‚adu temperatur w Å›rodowisku, w tym także w zbiornikach wodnych. Wraz z innymi czynnikami, takimi jak: nadmierna eutrofizacja czy zbyt dÅ‚ugie pokrycie zbiornika pokrywÄ… lodowÄ… uniemożliwiajÄ…cÄ… fotosyntezÄ™ i produkcjÄ™ tlenu w wodzie. Może prowadzić do powstania tzw. przyduchy, czyli braku tlenu w wodach stojÄ…cych. Efekty tego zjawiska mogÄ… być podobne – czyli dawać krótkoterminowo przykry zapach wynikajÄ…cy z procesów rozkÅ‚adu beztlenowego materii organicznej. To byÅ‚by caÅ‚kowicie naturalny i czÄ™sto spotykany w przyrodzie proces. W naszej sytuacji jednak o takich procesach oczywiÅ›cie nie ma mowy.

DziÄ™ki realizacji badaÅ„ naukowych w ramach projektu „Edukacja spoÅ‚eczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum PaÅ‚acu w Wilanowie” finansowanego ze Å›rodków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego, mieliÅ›my unikalnÄ… możliwość natychmiastowej analizy sytuacji. OkazaÅ‚o siÄ™, że to, co zaobserwowaliÅ›my – czyli wÅ‚aÅ›nie zmianÄ™ koloru wód Potoku SÅ‚użewieckiego, byÅ‚o zdecydowanie zwiÄ…zane z napÅ‚ywem jakichÅ› substancji obciążajÄ…cych chemicznie ten ekosystem.

Jak potok zareagował na skażenie?

Przede wszystkim właśnie zmianą barwy na granatowomleczną i intensywnym wydzielaniem chemicznego, drażniącego zapachu.

Ale zaobserwowaliśmy także bardzo ciekawe zjawisko samoczynnej reakcji obronnej przyrody. Na kaskadzie, przez którą przepływa potok, utworzył się tzw. biofilm. To specyficzna struktura biologiczna, składająca się z rozmaitych organizmów tworzących wspólnie unikalną pod względem czynnościowym powłokę na powierzchni kamieni. Stała się ona zaczątkiem naturalnej, biologicznej oczyszczalni.

Gwałtownie napływająca skażona woda została przez różne organizmy potraktowana jako substancja odżywcza, którą wykorzystały one jako pożywienie. To z kolei przyczyniło się do szybkiego wzrostu tych organizmów i pokrycia biofilmem bardzo dużej części powierzchni kaskady.

Jak wygląda i działa ten biofilm?

Można go porównać do aktywnego filtru, który kÅ‚aczkowatÄ… warstwÄ… pokryÅ‚ kamienie kaskady. Zbudowany jest on analogicznie do struktur namnażanych w biologicznych oczyszczalniach Å›cieków. SkÅ‚ada siÄ™ z różnych grup organizmów, np. bakterii, pierwotniaków, grzybów, które nadajÄ… mu ksztaÅ‚t oraz żywiÄ… siÄ™ zanieczyszczeniami. Warto pamiÄ™tać, że wydajność profesjonalnie przygotowanej biologicznej oczyszczalni jest ogromna – jeden gram suchego biologicznego osadu czynnego ma aktywnÄ… powierzchniÄ™ przestrzennÄ… odpowiadajÄ…cÄ… powierzchni 100–200 metrów kwadratowych! Co oczywiÅ›cie przekÅ‚ada siÄ™ na nadzwyczajnÄ… skuteczność oczyszczania.

Kluczowy w takiej oczyszczalni jest dobór proporcji różnych rodzajów organizmów, zależnie od rodzaju napływających zanieczyszczeń, oraz ocena, czy dany biofilm poradzi sobie z ich ilościami.

Czy biofilm, który utworzył się na kaskadzie, zadziałał prawidłowo?

Materiał pobrany z kamieni kaskady świadczył o tym, że natura, odczuwając zwielokrotniony dopływ substancji odżywczej, postanowiła z niej skorzystać z dobrym skutkiem.

Analiza próbek, w których zaobserwowałam bakterie, orzęski i grzyby, pozwalała przypuszczać, że natura radziła sobie z niespodziewaną sytuacją.

Przyroda sama obroniła się przez niekorzystną ingerencją człowieka?

Początkowo znakomicie dawała sobie radę. Zwłaszcza że na kaskadzie panowały idealne warunki do powstania takiej naturalnej oczyszczalni. Powierzchnia kamieni, na której mógł osadzić się biofilm, jest wilgotna, stale nawadniana oraz dobrze natleniona.

Jednak później napływ skażonej chemicznie wody zaczął się jeszcze bardziej nasilać.

Jak dalej przebiegały procesy w naszej oczyszczalni?

PoczÄ…tkowo obserwowaÅ‚am rozrosty w wielu kolorach – pomaraÅ„czowych, kremowych, także czarnych. Później nastÄ™powaÅ‚y wizualne zmiany tej struktury – dominacja koloru czarnego i zgliwiaÅ‚ego Å›wiadczyÅ‚a o tym, że filtr przestawaÅ‚ dawać radÄ™, bo obciążenie Å›ciekami jest za duże.

Jakie sÄ… dalsze skutki zanieczyszczenia?

MaÅ‚y ruch wody w stawie poÅ‚udniowym, niskie temperatury, duży napÅ‚yw substancji zanieczyszczeÅ„ chemicznych spowodowaÅ‚y gwaÅ‚towny wzrost liczebnoÅ›ci organizmów beztlenowych. Organizmy te przeprowadzajÄ… procesy gnilne, a one z kolei prowadzÄ… do rozkÅ‚adu wielkoczÄ…steczkowych zwiÄ…zków organicznych wydzielajÄ…c siarkowodór i inne toksyczne gazy – stÄ…d uciążliwy smród.

Czy znamy już skład skażenia?

W otrzymanych wynikach badaÅ„ wyraźnie widoczny jest wzrost przewodnoÅ›ci, czyli obecnoÅ›ci w wodzie jonów różnych zwiÄ…zków chemicznych. Mamy także szczegółowe informacje dotyczÄ…ce odczynu badanych wód, bardzo niskiego stężenia tlenu, a także wyniki badania BZT – czyli biochemicznego zapotrzebowania na tlen – oraz CHZT, czyli chemicznego zapotrzebowania na tlen. Nie wchodzÄ…c w szczegóły, obydwa te wskaźniki informujÄ… nas o zwielokrotnionym stężeniu substancji chemicznych w wodach potoku, która przedostaÅ‚a siÄ™ wraz z tymi substancjami także do pozostaÅ‚ych zbiorników wodnych. WskazujÄ… także, że jeszcze jest nadzieja, by przy odpowiednim postÄ™powaniu zapobiec caÅ‚kowitemu obumarciu życia w stawie. CaÅ‚e szczęście nie stwierdzono obecnoÅ›ci w toni wodnej substancji toksycznych i obciążenia metalami ciężkimi. BÄ™dziemy jeszcze badać osady, aby sprawdzić ich stan skażenia.

Jakie środki zaradcze podejmuje muzeum?

Aby powstrzymać rozwój organizmów beztlenowych i procesy gnilne, należy dotlenić zbiornik. W praktyce stosuje się bardzo różne metody: może się to odbywać poprzez napowietrzenie wody sprężarką, wrzucenie tabletek tlenowych lub zaszczepienie mikroorganizmów produkujących tlen. Nasze działanie będzie szło w tym kierunku, aby wybrać najbardziej odpowiednią metodę adekwatną do sytuacji w parku wilanowskim. Dzięki takiej pomocy, miejmy nadzieję, poradzimy sobie z eliminacją zagrożenia.

Czy udało się zlokalizować źródło zanieczyszczeń?

Mamy z tym poważny problem. W ramach projektu „Edukacja spoÅ‚eczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum PaÅ‚acu w Wilanowie” muzeum przebadaÅ‚o wodÄ™ na niemal caÅ‚ej dÅ‚ugoÅ›ci Potoku SÅ‚użewieckiego, aż do lotniska. Widać wyraźnie pulsacyjne przedostawanie siÄ™ tych zanieczyszczeÅ„ do wód potoku – wystÄ™pujÄ… odcinki wody czystej, skażonej, potem znowu czystej. To, co obserwujemy u nas, stanowi kumulacjÄ™ nagromadzonych w wodach Å›cieków.

Muzeum, jako opiekun przestrzeni o szczególnej wartości przyrodniczej i kulturowej, rozesłało alarmujące pisma do różnych instytucji miejskich i władz marszałkowskich, licząc na ich wsparcie i skuteczną interwencję. We współpracy z naukowcami i specjalistami muzeum opracowało także własny plan naprawczy, który pomoże ocalić zabytkowy park przed katastrofą ekologiczną, na krawędzi której stoimy.

Niestety na obecnym etapie przyroda nie jest już w stanie sama poradzić sobie ze skażeniem. Dlatego tak istotne jest szybkie zlokalizowanie i usunięcie jego przyczyn oraz wdrożenie planu ratunkowego pozwalającego zapobiec katastrofie ekologicznej w wodach parku.

Rozmawiała Monika Buraczyńska

Agnieszka Laudy – doktor biologii, zastÄ™pca Kierownika DziaÅ‚u Architektury i Åšrodowiska, jako specjalista mikrobiolog od wielu lat zajmuje siÄ™ badaniami naukowymi zwiÄ…zanymi z ochronÄ… zbiorów zabytkowych i Å›rodowiska.
 
 Badania prowadzone w ramach projektu „Edukacja spoÅ‚eczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum PaÅ‚acu w Wilanowie” realizowanego dziÄ™ki wsparciu udzielonemu przez IslandiÄ™, Liechtenstein oraz NorwegiÄ™ w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego.

źródło: http://www.wilanow-palac.art.pl/czy_przyroda_obroni_sie_sama_wywiad.html